Walaupun berasal daripada tulisan Arab, sistem tulisan Jawi adalah berbeza berbanding tulisan asalnya. Sistemnya telah mengalami berbagai-bagai perubahan bagi mengadaptasinya kepada bahasa Melayu. Hal ini termasuklah konsep penulisan serta penambahan huruf-huruf yang baharu.
Salah satu perubahan terbesar ialah sistem penggunaan huruf hamzah.
Menurut Dewan Bahasa dan Pustaka, terdapat 6 jenis hamzah di dalam bahasa Melayu, iaitu hamzah setara (ء), hamzah berumah ya (ئ) dan wau (ؤ), hamzah di atas (أ) dan di bawah (إ) alif, dan bentuk yang paling lazim iaitu hamzah tiga suku (ء).
Penggunaan huruf hamzah di dalam bahasa Melayu adalah berbeza berbanding hamzah di dalam tulisan Arab.
Sila baca: Tulisan Jawi dan Identiti Malaysianya Yang Tersendiri
Hamzah tiga suku
Yang membezakan rupa hamzah tiga suku berbanding hamzah setara adalah kedudukannya di dalam sesuatu penulisan. Hamzah tiga suku ditulis lebih tinggi daripada hamzah setara iaitu pada paras tiga suku huruf biasa.
Hamzah tiga suku mempunyai berbagai-bagai kegunaan. Huruf tersebut digunakan dalam penulisan imbuhan ‘-an’ pada kata dasar yang mempunyai vokal akhiran ‘a’, contohnya ‘bela’ (بلا), yang menjadi ‘belaan’ (بلاءن).
Hamzah tiga suku turut digunakan bagi menandakan bunyi diftong ‘ai’, ‘ae’ (taling), ‘ao’ dan ‘au’ pada awal perkataan, seperti ‘aiskrim’ (اءيسکريم) dan ‘automatik’ (اءوتوماتيک).
Satu lagi kegunaan hampir sama ialah bagi menandakan pertukaran bunyi vokal atau vokal berganding daripada huruf alif kepada ya, alif kepada wau dan wau kepada ya, seperti ‘air’ (اءير), ‘sauh’ (ساءوه). Ia juga digunakan dalam pen-Jawian istilah bahasa asing seperti ‘queen‘ (کوءين). Begitu juga bagi imbuhan ‘-i’ selepas vokal ‘a’, ‘e’ (pepet), ‘u’ dan ‘o’, di mana huruf ini akan digunakan sebelum huruf ya, contohnya ‘mulai’ (مولاءي).
Huruf ini juga digunakan untuk perkataan-perkataan atau nama-nama ekasuku yang bermula dengan bunyi vokal selain ‘a’, seperti ‘ong’ (ءوڠ), ‘inn‘ (ءين) dan ‘Ern’ (ءرن). Hal ini untuk membezakannya daripada perkataan seperti ‘awang’ (اوڠ), ‘ini’ (اين) dan ‘aran’ (ارن).
Kebanyakan perkataan Arab yang menggunakan huruf hamzah di akhir perkataan akan dieja dengan hamzah tiga suku di dalam bahasa Melayu, seperti ‘intiha’ (انتهاء) dan ‘loklok’ (لوءلوء).
Terdapat satu kegunaan huruf hamzah tiga suku yang unik iaitu sebagai pengakhiran glotal kepada gelaran Dato’ atau Datuk (داتوء). Manakala, perkataan ‘datuk’ dalam konteks ahli keluarga pula menggunakan huruf qaf (داتوق).
Sila baca: 5 Kesilapan dan Kesalahtanggapan Lazim Dalam Menulis Jawi
Hamzah setara
Huruf hamzah setara jarang dijumpai di dalam tulisan Melayu. Hal ini kerana ia hanya wujud di dalam kata serapan bahasa Arab yang dikekalkan ejaannya seperti ‘doa’ (دعاء), ‘manusia’ (نساء) dan ‘al-Quran’ (القرءان).
Manakala istilah jati Melayu dan istilah-istilah lain termasuk juga beberapa istilah serapan bahasa Arab pula menggunakan huruf hamzah tiga suku.
Terdapat empat lagi jenis hamzah untuk dibicarakan. Insya-Allah, saya akan membincang mengenainya di dalam bahagian kedua.
Baca bahagian kedua tulisan ini:
[ Tulisan Jawi: Bicara Jenis-jenis Hamzah ]
Lagi dalam siri penulisan tentang tulisan Jawi:
- 5 Kesilapan dan Kesalahtanggapan Lazim Dalam Menulis Jawi
- Kelemahan “Jawi Converter” Yang Perlu Kita Sedari
- Tulisan Jawi dan Identiti Malaysianya Yang Tersendiri
Ahmad Ali Karim's Weblog 
2 thoughts on “Tulisan Jawi: Kisah Hamzah Yang Digelar “Tiga Suku””